صفحه اصلی

بسم الله الرحمن الرحیم

طرح نامه فقه سیاسی

دكتر نجف لك‏زايى 1

اشاره

در طرح نامه حاضر سعى شده است محورهايى كه نشان دهنده گستره و قلمرو فقه سياسى است بر شمرده شوند. جايگاه فقه سياسى در منظومه و مجموعه دانش‏هاى سياسى، مبادى، مبانى و منابع فقه سياسى، تاريخ فقه سياسى، روش‏شناسى فقه سياسى، چالش‏هاى فقه سياسى، وضعيت كنونى فقه سياسى، مكاتب و ادوار فقه سياسى، مسائل فقه سياسى، جامعه‏شناسى فقه سياسى، موانع و الزامات گسترش فقه سياسى و بايسته‏هاى پژوهشى در اين حوزه به عنوان مهم‏ترين محورهاى شايسته طرح در درس فقه سياسى پيشنهاد شده است.

واژه‏هاى كليدى: فقه سياسى، مسائل فقه سياسى، مكاتب فقه سياسى، ادوار فقه سياسى، جامعه‏شناسى فقه‏سياسى، روش‏شناسى فقه سياسى.

مقدمه‏

يكى از دروسى كه در مقطع كارشناسى ارشد رشته علوم سياسى تدريس مى‏شود درسى با عنوان فقه سياسى است. آنچه در اين جا آمده، محورهايى است كه طى چندين نوبت تدريس اين درس، به نظر رسيد كه مى‏تواند عناوين تدريس و كنفرانس در كلاس، پژوهش دانشجويى و يا به عنوان موضوع رساله كارشناسى ارشد مورد استفاده قرار گيرد. گستره مباحث فقه سياسى، كه در اين جا فقط به مختصرى از آنها اشاره شده است، ضرورت تأسيس گرايش فقه سياسى در دانشگاه‏ها و حوزه‏هاى علميه را بيش از پيش به خاطر مى‏آورد؛2 اگر فقه سياسى به عنوان مبناى نظم عمومى و رفتارهاى سياسى نظام جمهورى اسلامى ايران در روابط داخلى و خارجى تعريف شود، تأسيس يك رشته مستقل نيز در اين زمينه كم خواهد بود.

1. معرفى درس و اهداف آن‏

درس فقه سياسى نيز مانند ساير دروس از اهداف شناختى و رفتارى برخوردار است. اين اهداف لازم است به دو صورت كلى و جزئى و نيز به تفكيك اهداف شناختى و رفتارى و كاربردى بر شمرده شود. براى پرهيز از تطويل در اين جا فقط به ذكر اهداف كلى اكتفا مى‏شود:
1 - 1. آشنايى با فقه سياسى به عنوان دانش تعيين كننده رفتارهاى سياسى مردم مسلمان ايران و جهان اسلام پس از تشرف آنها به دين مبين اسلام تا كنون؛
2 - 1. آشنايى با تاريخ تطور فقه سياسى شيعه و اهل سنت؛
3 - 1. آشنايى با چگونگى مواجهه فقهاى مسلمان با «حوادث واقعه» و مسائل نو پديد؛
4 - 1. آشنايى با وضعيت كنونى فقه سياسى و چالش‏هاى پيش روى آن؛
5 - 1. آشنايى با مكاتب فقه سياسى؛
6 - 1. آشنايى با مفاهيم، مباحث و مسائل مهم فقه سياسى از قبيل ولايت فقيه؛
7 - 1 . آشنايى با يكى از دانش‏هاى سياسى بومى و اسلامى و جايگاه آن در نسبت با ساير دانش‏ها.

2. مفاهيم و چارچوب نظرى‏
1- 2. مفاهيم‏

- چيستى فقه‏
- چيستى سياست (مكتب هدايت و مكتب قدرت)
- فقه سياسى؛ بينش يا دانش؟ يا هر دو؟

2- 2. جايگاه فقه سياسى در ميان معارف سياسى دينى، از قبيل فلسفه سياسى، كلام سياسى، اخلاق مدنى، حقوق و... (فلسفه سياسى: تعيين ضرورت‏ها؛ فقه سياسى: تعيين حدود؛ عرف سياسى و علم سياست: تعيين شكل)

مطلب مذكور در نمودارهاى ذيل قابل نمايش است:

تعيين حدود رفتار و تعيين شكل و شيوه انجام حوزه هنر و زيبايى كيفيت رابطه انسان و رفتارهاى غيرعبادى، و و احساسات و خدا و تعيين حوزه اقتصاد، سياست و علايق فردى جهت‏گيرى‏هاى اجتماع‏متناسب‏باپيشرفت و مبانى نظام‏هاى‏سياسى زندگى فرد و جامعه هاى علمى و مقتضيات‏ معارف عقلى، فلسفى و كلامى كلامى‏معارف وحيانى و دينى از جمله فقه عمومى و فقه سياسى‏ياسى‏معارف بشرى و تجربى‏جربى‏ى از جمله فقه عمومى و فقه سياسى‏معارف شهودى و احساسى و هنرى و عرفانى‏فانى‏ى و فقه سياسى نكته قابل يادآورى درباره لايه‏هاى معرفتى اين است كه وجود تعارض، به طور منطقى، در درون هر لايه ممكن است، اما تصور تعارض ميان دو لايه معرفتى، باتوجه به اين‏كه هر كدام به پرسش‏هاى خاص خود پاسخ مى‏دهند متصور نيست؛ مگر اين‏كه لايه معرفتى مورد بحث دامنه شمول مدعيات خود را آنقدر گسترش دهد كه مدعيات لايه‏هاى معرفتى ديگر را نيز شامل شود؛ براى مثال هر عالم دينى از يك نظام فلسفى و كلامى و تجربى و شهودى، آگاهانه يا ناآگاهانه برخوردار است و بنابراين فرض، تعارض فقه و فلسفه يا فقه و عرفان و يا علم و دين منطقاً فرض درستى نيست، اما فرض تعارض در ميان فقه فقها و مكاتب فقهى مختلف يا فلسفه فيلسوفان و مكاتب فلسفى مختلف يا عرفان عارفان و مكاتب عرفانى مختلف و يا معرفت‏هاى تجربى متصور است؛ چنان‏كه مثلاً در حوزه فلسفه، سه مكتب فلسفى مشاء، اشراق و حكمت متعاليه را در جهان اسلام داريم يا مكاتب كلامى مختلف و يا در حوزه فقه، مكاتب فقهى متفاوت را داريم.

3- 2. موضوع فقه سياسى (تعيين حدود الهى در حوزه‏هاى رفتارى مختلف زندگى سياسى)
- روابط شهروندان با يكديگر
- روابط شهروندان با دولت‏
- روابط دولت‏ها با يكديگر

4- 2. هدف و غايت فقه سياسى (كاربردهاى فقه سياسى)
5- 2. معرفى و بررسى متون و آثار مهم در حوزه فقه سياسى‏
6- 2. گفتمان‏ها و پارادايم‏ها در حوزه فقه سياسى‏

- گفتمان تقيه (مثال: على‏بن يقطين)
- گفتمان تغلّب (مثال: فضل‏الله بن روزبهان خنجى)
- گفتمان اصلاح (مثال: محقق سبزوارى و نائينى)
- گفتمان انقلاب (مثال: امام خمينى)
- نسبت گفتمان‏هاى مذكور با گفتمان آرمانى (دولت نبوى، علوى و مهدوى)
- ادله ضرورت اجتهاد در تعيين گفتمان سياسى مناسب براى هر زمان و مكان‏
كلى بودن مدارك و ادله احكام‏
فاصله زمانى با دوران ارائه منابع اسلامى‏
مسائل نوظهور و...

3. مبادى، مبانى و منابع فقه سياسى‏

1- 3. مبادى و مبانى معرفت شناختى و روش شناختى 3 (منابع توليد دانش و روش‏ها و ابزارهاى توليد دانش)؛ شامل عقل، وحى (اعم از قرآن و احاديث)، شهود و تجربه.
در اين قسمت به تأثير ديدگاه‏هاى معرفت شناختى و روش شناختى در فقه سياسى به طور مختصر اشاره مى شود. در اين جا براى مثال به يك مورد پرداخته‏ايم و آن، نتيجه تزاحم اخبارى‏ها و اصولى‏ها در قرن يازده، دوازده و سيزده است:
1. خروج تدريجى مسائلى از علم اصول كه اهل سنت در علم اصول داخل كرده بودند و در استنباط شيعه تأثير نداشت مانند قياس، استحسان، مصالح مرسله و سد و فتح ذرايع؛
2. وارد كردن تدريجى مسائلى در علم اصول كه مورد اختلاف اصولى‏ها و اخبارى‏ها بود از قبيل حجيت قطع حاصل از مقدمات عقليه، تقدم دليل عقلى قطعى بر دليل نقلى، حجيت ظهور كتاب و جريان اصل برائت در شبهات حكميه شرعيه.4
2- 3. مبادى و مبانى هستى‏شناختى؛ شامل مبدأ (جهان آفرين)، جهان آفرينش و سرانجام هستى.
3- 3. مبادى و مبانى انسان‏شناختى (جبر و اختيار، كمال‏طلبى، اصالت فرد يا جمع، عقل‏گرايى يا شهوت گرايى و....)
4- 3. مبادى و مبانى اخلاقى (مبارزه با موانع درونى و بيرونى كمال‏طلبى)
5- 3. مبادى و مبانى جامعه‏شناختى و روان‏شناختى‏
6- 3. مبادى و مبانى كلامى‏
- گروه‏هاى مختلف كلامى از قبيل اشاعره، معتزله، شيعه، مرجئه و... . براى مثال به مباحث يكى از اين گروه‏ها اشاره مى‏شود:

اشاعره‏

الف) ويژگى‏ها؛ از قبيل تقدم نقل بر عقل، فعل انسان و مسأله كسب (= جبر و مشروعيت)، عدالت صحابه و تصويب در اجتهاد.
در ديدگاه سياسى اشاعره، به تدريج شرايط قريشى بودن، علم و عدالت از حاكم حذف شد. نيز عناصر شورا، امر به معروف، اتكا به نفس فردى و صراحت لهجه در نقد و نصيحت حاكمان به حاشيه رانده شد. حتى بيعت يك نفر نيز باعث انتخاب حاكم مى‏توانست بشود؛ به اين ترتيب حتى از اين عناصر نيز قرائت تغلّبى صورت گرفت.
ب) انديشمندان؛ مثل محمدبن ادريس شافعى (150 - 204 ه)، احمدبن حنبل، ابوالحسن اشعرى ( 260 - 324ه)، ابوالحسن ماوردى شافعى (364 - 450 ه)، ابن فراء حنبلى (مرگ 458 ه)، خواجه نظام الملك طوسى (408 - 485 ه)، غزالى (نفى شرط علم) (450 - 505 ه)، ابن تيميه (661 - 728 ه)، ابن جماعه (639 - 733 ه)، ابن خلدون (نفى شرط قريشى بودن حاكم به دليل زوال عصبيت قريشى) - (732 - 808 ه) و ابن ازرق (نفى شرط عدالت).
ماهيت خلافت در جهان اهل سنت فارغ از سه اصل تقديس حاصل از نصب الهى، اصل صلاحيت‏هاى شخصى مبتنى بر عصمت و عدالت و اصل اقبال عامه ناشى از بيعت مختار مردم است.

- مباحث فلسفه دين (و انتظار از دين)

7- 3. مبادى و مبانى اصول فقهى؛ مثل اصالة الاحتياط و اصالة الإباحه، عقل گرايى و نقل گرايى، اجتهاد و تقليد، اصالة التكليف و اصالة البرائة و تصويب و تخطئه.

- نگاهى به دسته‏بندى باب‏هاى فقهى و جايگاه فقه سياسى‏
1. احكام عبادى: نماز، روزه، حج، عمره و اعتكاف‏
2. احكام اقتصادى‏
- اموال عمومى و دولتى: انفال، خمس، زكات و ماليات‏ها
- اسباب شرعى تملك و تعميم و حفاظت ثروت، مانند حيازت، احياى موات، صيد و ذباحه، ارث، ضمانات، وقف، هبه، صدقه، نذر، كفاره، حفاظت اموال جامعه (حجر)
- بازرگانى و ساير قراردادهاى اقتصادى، بيع، تجارت، شركت، مضاربه، مزارعه، مساقات، اجاره، شفعه، جعاله، صلح، رهن، قرض، بيمه و سرقفلى‏
3. احكام مربوط به آداب شخصى و اجتماعى: نكاح، طلاق، خلع، مبارات، ظهار، لعان، ايلاء، عبيد و اماء، وصيت، احكام اموات وديعه، عاريه، أيماره و لقطه‏
4. احكام قضايى و جزايى: قضا و شهادات، اقرار، غصب، حدود، ديات، قصاص و منازعات‏
5. احكام سياسى: ولايت فقيه، جنگ و صلح، سبق و رمايه، امر به معروف و نهى از منكر، حقوق اقليت‏ها و روابط بين الملل‏
7- 2. منابع اجتهاد از ديدگاه مذاهب اسلامى‏5؛ از قبيل قرآن، سنت، اجماع، عقل، قياس، استحسان، مصالح مرسله، استصلاح، مذهب صحابه، سد ذرايع و فتح ذرايع، شريعت سلف، عرف و عادت، سيره عملى اهل مدينه، استدلال، استلزام، استصحاب و برائت.

4. تاريخ فقه سياسى‏

1- 4. تاريخ انديشه سياسى فقها

الف) تاريخ انديشه سياسى فقهاى شيعه؛ از قبيل انديشه سياسى شيخ مفيد، سيد مرتضى، ابوالصلاح حلبى، شيخ طوسى، طبرسى، ابن ادريس، محقق حلى، علامه حلى، محقق‏كَركَى، شهيد ثانى، محقق اردبيلى، محقق سبزوارى، فيض كاشانى، محمدامين استرآبادى، على نقى كمره‏اى، علامه مجلسى، شيخ حر عاملى، سيدنعمت الله جزايرى، فاضل هندى، وحيدبهبهانى، ملامهدى نراقى، ميرزاى قمى، ملااحمدنراقى،صاحب جواهر شيخ محمدحسن نجفى، ميرزاى شيرازى، نجم‏آبادى، آخوند خراسانى، محمدحسين نائينى، امام خمينى، سيدمحمدباقر صدر، محمدمهدى شمس الدين، سيدمحمد حسين فضل‏الله، سيدكاظم حائرى، و... .
ب) تاريخ انديشه سياسى فقهاى اهل سنت؛ از قبيل انديشه سياسى ابوحنيفه، مالك‏بن انس، محمدبن ادريس شافعى، احمدبن حنبل، ماوردى، غزالى، ابن تيميه، فضل‏الله بن روزبهان خنجى، محمدبن عبدالوهاب، طهطاوى، عبده، رشيد رضا، مصطفى عبدالرازق، شلتوت، و... .
2- 4. ادوار فقه سياسى‏
ادوار فقه سياسى شيعه بر اساس دوره‏هاى فقه عمومى‏
الف: ديدگاه اول‏
- عصر تفسير و تبيين (عصر ائمه)
- عصر محدثان (كلينى و صدوق)
- عصر آغاز اجتهاد (شيخ مفيد و سيد مرتضى)
- عصر كمال اجتهاد (شيخ طوسى)
- عصر تقليد
- عصر نهضت مجدد مجتهدان‏
- عصر پيدايش مذهب اخباريان‏
- عصر جديد استنباط
- عصر حاضر
ب: ديدگاه دوم‏
- عصر پيدايش مبادى اجتهاد (اجتهاد از راه منابع معتبر شرعى يا اجتهاد به رأى؟)
- عصر تمهيد و زمينه‏سازى به كارگيرى اجتهاد
- عصر تدوين قواعد اصولى و عناصر مشترك اجتهادى (تأسيس علم اصول فقه)
- عصر بكارگيرى عناصر مشترك اجتهاد در منابع (شيخ طوسى)
- عصر گسترش استدلال در مسائل اجتهادى (ابن ادريس)
- عصر تكامل اجتهاد (وحيد بهبهانى)
- عصر ژرف انديشى در ابحاث اجتهادى (شيخ انصارى)
- عصر كليت كاربرد اجتهاد با شيوه نوين آن (امام خمينى)

ادوار فقه سياسى اهل سنت بر اساس فقه عمومى‏

- عصر صحابه‏
- عصر تابعين‏
- عصر پيشوايان مذهب‏
- دوره توقف اجتهاد و گزينش مذاهب‏
- عصر تقليد محض‏
- عصر حاضر

ادوار فقه سياسى اسلام بر اساس تحولات دولت و حكومت‏

الف: در جهان اسلام‏
- عصر دولت نبوى‏
- عصر خلفاى نخستين (و امام على‏عليه السلام)
- عصر دولت اموى‏
- عصر دولت عباسى (و آل‏بويه)
- عصر ايلخانان‏
- عصر صفويه و عثمانى‏ها
- دوره جديد و تأثيرپذيرى از مدرنيسم‏
ب: در ايران‏
- عصر ظهور معصوم‏
- از آغاز عصر غيبت تا شروع دوران صفويه‏
- عصر صفويه‏
- از پايان صفويه تا ابتداى قاجاريه‏
- از ابتداى عصر قاجاريه تا دوران مشروطه‏
- عصر مشروطه‏
- از عصر پهلوى تا شكل‏گيرى مقدمات انقلاب اسلامى‏
- از شكل‏گيرى مقدمات تا پيروزى انقلاب اسلامى‏

3- 4. مكاتب فقه سياسى‏

مكاتب فقه سياسى شيعه؛ مثل مكاتب اصولى‏ها (مكتب نجف، مكتب سامرا، مكتب قم) و اخبارى‏ها و ساير مكاتب و ساير شيعيان.
مكاتب فقه سياسى اهل سنت؛ مثل حنفى، مالكى، شافعى، حنبلى و مكاتب معاصر و جديد (وهابيت، اخوان المسلمين و...)

5. مسائل و مباحث فقه سياسى‏

1- 5. مسائل و مباحث مربوط به نظام سياسى‏
ضرورت نظام سياسى‏
خاستگاه نظام سياسى‏
- انتصاب‏
- انتخاب‏
- وكالت‏
- انتصاب و انتخاب‏
اهداف نظام سياسى‏
ساختار نظام سياسى‏
عناصر نظام سياسى‏
- رهبرى (ولايت فقيه)
- مردم‏
- نخبگان
- و....

انواع نظام سياسى‏

- عادل‏
- جائر (جائر كافر، جائر مخالف و جائر مؤمن)
و....
نظريه‏هاى دولت در فقه سياسى شيعه (نقد و بررسى)؛ از قبيل نظريه سلطنت مشروعه، نظريه ولايت انتصابى عامه فقيهان، نظريه ولايت انتصابى مطلقه فقيهان، نظريه ولايت انتصابى شوراى مراجع تقليد، نظريه حسبه، نظريه دولت مشروطه، خلافت مردم با نظارت مرجعيت، نظريه ولايت انتخابى مقيده فقيه، نظريه ولايت انتخابى اسلامى، نظريه حكومت دموكراتيك دينى، نظريه وكالت، نظريه ولايت امت و ... .

اشكال نظام سياسى‏

مفاهيم اساسى نظام سياسى؛ از قبيل شورا، بيعت، مصلحت، احكام حكومتى، حسبه، دانش (حكمت و فقاهت)، قدرت، مشروعيت، حاكميت، حريت، امامت، ولايت، اصالت، سلطنت، قضاوت، استيلا، تغلّب، شوكت، عدالت، نصب، انتخاب، حق، تكليف، مردم، نظارت، سلطان، سلطان عادل، سلطان جائر، سلطان كافر، و... .
2- 5. مسائل مربوط به سياست داخلى؛ از قبيل امور حسبيه، حقوق (و وظايف) دولت بر مردم، حقوق (و وظايف) مردم بر دولت، نقش مردم در حكومت اسلامى، كتب ضاله، ارتداد، خروج و محاربه (حق طغيان عليه حكومت)، همكارى با نظام جور، مرابطه، انفال و مباحات عامه، اراضى خراجيه، جزيه و ماليات، حقوق اقليت‏ها، آزادى، كنترل قدرت و... .

3- 5. مسائل مربوط به سياست خارجى‏
اهداف سياست خارجى دولت اسلامى‏

اهداف ملى‏
اهداف فرا ملى‏
- ابلاغ رسالت و دعوت اسلامى‏
- دفاع از سرزمين‏ها و منافع مسلمانان‏
- اتحاد ملل و دول مسلمان‏
- دفاع از مستضعفان
- و....

روش‏ها و تاكتيك‏هاى سياست خارجى دولت اسلامى‏

دعوت و گفت‏وگو، جهاد، تقيه، تولى، استجاره و امان، مصونيت ديپلماتيك، دفاع از مستضعفان، حضور در مجامع بين‏المللى، تأليف قلوب و....

6. اصول و قواعد فقه سياسى‏

1. 6. اصل تكليف‏
2. 6. اصل مصلحت‏
3. 6. اصل حفظ نظام‏
4. 6. اصل دعوت و گسترش اسلام (نحل، آيه 125)
5. 6. اصل نفى سبيل؛ «و لن يجعل الله للكافرين على المؤمنين سبيلاً» - (نساء، آيه 141)
6. 6. اصل تقديم اهم بر مهم‏
7. 6. اصل عمل به قدر مقدور؛ قاعده «الميسور لايسقط بالمعسور»
8. 6. اصل عدالت (نساء، آيه 135)
9. 6. اصل ضرورت حكومت؛ نفى آنارشيسم «لابد للناس من أمير برٍّ أو فاجر»
10. 6. اصل ولايت الهى‏
11. 6. اصل تدريج‏
12. 6. اصل در نظر گرفتن مقتضيات زمان و مكان‏
13. 6. قاعده لاضرر و لا ضرار فى الاسلام (محمدبن يعقوب الكلينى، كافى، ج‏5، ص 292)
14. 6. قاعده مقابله به مثل (بقره، آيه 194)
15. 6. المعروف عرفاً كالمشروط شرطاً
16. 6. الممتنع عادة كالممتنع حقيقةً
17. 6. تبعية العمل للنيّة
18. 6. قاعده تبعيت احكام از مصالح و مفاسد
19. 6. وفاى به عهد «اوفوا بالعقود» - (مائده، آيه 1) و «المؤمنون عند شروطهم»
20. 6. قاعده حرمت كمك بر گناه؛ «و لاتعاونوا على الاثم و العدوان»
21. 6. اصل عدم ولايت افراد بر يكديگر (سوره كهف، آيه 26)
22. 6. قاعده رجوع جاهل به عالم؛ «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» - (انبيا، آيه 7).
23. 6. قاعده الأسلام يجبّ ما قبله؛ با قبول اسلام جرايم مربوط به حق اللَّه عفو مى‏شود. (محمدحسن نجفى، جواهر الكلام، ج 15، ص 62).
24. 6. قاعده ضرورت؛ «الضرورات تبيح المحظورات»
25. 6. قاعده نفى عسر و حرج؛ «ما جعل عليكم فى الدين من حرج» - (حج، آيه 78)
26. 6. ملازمه بين حكم عقل و حكم شرع (نهج البلاغه، خطبه 1)
27. 6. قاعده القرعة فى كل امر مشكل‏5
28. 6. تقيه، كتمان عقيده براى حفظ مصالح عاليه و پيشبرد امر دين (نحل، آيه 106)
29. 6. مشورت در امور دنيوى و غير وحيانى؛ «وشاورهم فى الامر» - (آل عمران، 59)
30. 6. عدم تبعيض (نهج البلاغه، نامه 53).
31. 6. وجوب تعظيم شعاير الهى و حرمت اهانت به آنها؛ «و من يعظم شعائر اللّه...» - (حج، آيه 32)
32. 6. تأليف قلوب به معناى ايجاد الفت و مهربانى در دل كفار يا مسلمانان ضعيف از نظر مبانى دين به روش‏هاى مختلف حتى هزينه كردن زكات واجب است؛ «والمؤلفة قلوبهم» - (توبه، آيه 6)
33. 6. قاعده درء؛ اين قاعده حدود شرعى را (مجازات‏هاى حدى) با ورود شك منتفى مى‏كند: «ادرؤا الحدود بالشبهات»6
34. 6. قاعده الزام؛ به اين معنا كه هر فردى، ملتزم به معتقدات خود است: «من دان بدين قوم لزمته احكامهم.»7
35. 6. تولى و تبرى‏
36. 6. قاعده سلطنت؛ «الناس مسلطون على اموالهم». از طريق قياس اولويت فقها استدلال كرده‏اند كه سلطه فرد بر مال، به طريق اولى سلطه برجان را به دنبال دارد.8
37. 6. قاعده احسان؛ امورى كه با نيت خير انجام مى‏شود، در صورتى كه منجر به خسارتى گردد، انجام دهنده فاقد مسؤوليت مدنى است و در مورد خطاى حاكم و قاضى خسارت از بيت المال پرداخت مى‏شود. «و ما على المحسنين من سبيل» - (توبه، آيه 91)
38. 6. قاعده من له الغنم فعليه العزم؛ يعنى هزينه‏ها و خسارت‏هاى اموال و حقوق بر عهده همان كسى است كه از آنها استفاده مى‏كند.9
39. 6. مصونيت سفيران‏10
40. 6. قاعده صلح؛ در اسلام اصل در روابط با جوامع ديگر بر پرهيز از جنگ و پيش بردن امور از طريق صلح است: «الصلح خيرٌ» - (نساء، آيه 128)
41. 6. حفظ جان مسلمان‏11
42. 6. و از همه مهم‏تر، اصل «اجتهاد» كه در واقع اصلِ مادر و حاكم و جهت دهنده به تمامى اصول فوق است.
(تقسيم قواعد از نظر عرصه و قلمرو آنها به موارد زير ممكن است: قواعد سياسى، اقتصادى، اجتماعى، فرهنگى، نظامى، انتظامى، امنيتى و...)
براى قواعد فقه تقسيمات مختلفى وجود دارد. آنچه آمد قواعدى بود كه در عرصه سياست كاربرد دارد؛ هر چند منكر كاربرد آنها در ساير عرصه‏ها نيستيم. به عنوان مثال به يك طبقه بندى از قواعد فقه اشاره مى كنيم. در اين طبقه بندى، قواعد فقهى به دو نوع عام و خاص تقسيم شده است:
الف) قواعد فقهى عام؛ مثل قاعده نفى ضرر، قاعده نفى سبيل، قاعده نفى عسر و حرج.
ب) قواعد فقهى خاص؛ مثل قاعده اتلاف، قاعده حيازت، قاعده سلطنت كه تماماً مربوط به حوزه اقتصاد هستند.
ويژگى‏هاى قواعد فقهى‏
1. مستند بودن‏
2. كليّت و شمول‏
3. كاربردى بودن‏
4. ثابت در عين انعطاف‏

7. بررسى وضعيت كنونى فقه سياسى‏

1- 7. فقه سياسى و شرايط زمان و مكان‏
2- 7. فقه سياسى و عقلانيت‏
3- 7.فقه و جامعه‏
4- 7.فقه و دولت‏
5- 7.فقه و مدرنيته‏
6- 7.فقه و قانون‏
7- 7.فقه و مصلحت‏
8- 7.فقه و قدرت‏
9- 7.فقه و مسأله مشروعيت‏
10- 7.فقه و علوم تجربى‏
11- 7.فقه و حقوق‏
12- 7.فقه و جنسيت‏
13- 7.فقه و فرد
14- 7.فقه و محيط زيست‏
15- 7.

فقه و مطبوعات‏
16- 7.فقه و آزادى‏
17- 7.فقه و عدالت‏
18- 7.فقه و روابط بين الملل‏
19- 7.فقه و افكار عمومى‏
20- 7.فقه و انتخابات‏
21- 7.فقه و نظارت‏
22- 7.فقه و رسانه‏ها
23- 7.فقه و توسعه‏
24- 7.فقه و جهانى سازى‏
25- 7.فقه و مالكيت معنوى‏
26- 7.فقه و عرف‏
27- 7.فقه و اجتهاد؛ انسداد يا انفتاح؟

فقه و امنیت

فقه و جهاد

8. چالش‏هاى فقه سياسى‏
1- 8. چالش‏هاى شيعه و اهل سنت در حوزه فقه سياسى

2- 8. چالش‏هاى اصولى‏ها و اخبارى‏ها در حوزه فقه سياسى‏

اهم موارد نزاع اخبارى‏ها و اصولى‏ها

3- وجوب و تحريم اجتهاد
4- جواز و عدم جواز حجيت ظن (فقدان روايت)
5- اختلاف درباره امام‏شناسى و بحث ثابت و متغير و قضاياى جزئيه خارجيه و حقيقيه و احكام و اصول متناهى و... .
6- وجوب و تحريم تقليد از مجتهدان و در نتيجه جايگاه و عدم جايگاه سياسى مجتهدان در عصر غيبت. 12

3- 8. چالش‏هاى قائلان به اجتهاد در حوزه فقه سياسى‏

علاوه بر چالش موجود بين اصولى‏ها و اخبارى‏ها، كه قابل انكار نيست، در ميان قائلان به اجتهاد نيز چالش‏هايى قابل شناسايى است كه در برخى موارد تأثيرات سياسى اين چالش‏ها، از چالش موجود ميان اصولى‏ها و اخبارى‏ها بيشتر است.
به طور كلى قائلان به اجتهاد در چهار گروه ذيل قابل طبقه‏بندى هستند:
1. اجتهاد بر اساس ظاهر نصوص به گونه عملى و بدون تفريع و تطبيق (ابن ابى‏عقيل عمانى، ابن جنيد، شيخ مفيد و سيد مرتضى).
2. اجتهاد بر اساس منابع و با تفريع و تطبيق منحصراً در حوزه تئورى و نظر (در مقام تئورى و نظر اصولى، در مقام فتوا و عمل اخبارى و ظاهر گرا).
3. بكارگيرى اجتهاد در منابع شناخت، هم در مرحله تئورى و هم در مقام عمل و فتوا، ولى بدون سنجيدن ابعاد قضايا و بررسى ملاكات احكام و عناوينى كه بالذات در بستر زمان موضوعات احكامند و نيز بدون ويژگى‏هاى درونى و بيرونى موضوعات كه در طول زمان متحولند كه در نتيجه احكام آنها نيز متحول مى‏شود.
4. اجتهاد در منابع، در مقام نظر و عمل و توجه به مقتضيات زمان و مكان و بررسى موضوعات احكام از نظر ويژگى‏هاى درونى و بيرونى آنها.13

4- 8. چالش مجتهدان سنتى و مجتهدان مصلح در حوزه فقه سياسى‏

در باره مسائل مربوط به نظام سياسى جامعه در ميان دانشمندان مسلمان سه نظريه وجود دارد:
نظريه اول اين است كه در كتاب و سنت هم اصول ارزشى حكومت (مثل عدالت) بيان شده و هم مسائل شكلى حكومت مثل بيعت اهل حل و عقد. بديهى است از شكل مورد نظر نبايد خارج شويم مگر به مقدار ضرورت؛
نظريه دوم اين است كه در كتاب و سنت، تنها اصول ارزشى مربوط به حكومت به عنوان شريعت ثابت بيان شده است نه شكل‏هاى آن؛
نظريه سوم اين است كه در كتاب و سنت، هيچ اصل ارزشى مربوط به حكومت به عنوان شريعت ثابت بيان نشده است. اصول ارزشى كتاب و سنت فقط مربوط به «اخلاق فردى» است.
اين اصول فردى شامل حال حاكمان نيز مى‏شود.
در ادامه، مقايسه‏اى ميان طرفداران نظر اول و دوم شده است.

هم‏چنين ميان دو گروه در نحوه پرداختن به مسائل و مباحث فقه سياسى تفاوت جدّى وجود دارد؛ در حالى كه فقهاى سنتى به پرسش‏هاى قديمى در حوزه فقه سياسى مى پردازند، فقهاى مصلح و نوگرا سعى مى‏كنند به پرسش‏هاى جديد پاسخ دهند. در جدول ذيل برخى از اين پرسش‏ها آمده است.

5- 8. چالش مجتهدان و روشنفكران دينى در حوزه فقه سياسى‏

6- 8. چالش مجتهدان و قدرت سياسى (نقد و بررسى)

پرسش مهم در اين جا اين است كه فقه سياسى با كدام روش، و در قالب چه منظومه‏اى، به توليد احكام سياسى، از قبيل موارد مذكور ، پرداخته و مى‏پردازد؟

9. جامعه‏شناسى فقه سياسى (نقد و بررسى ديدگاه‏ها)

در كنار مطالعه ادوار فقه كه مطالعه‏اى درون دينى است، لازم است به عنوان مطالعه‏اى برون دينى جامعه‏شناسى فقه سياسى نيز مورد كند و كاو و بررسى قرار گيرد:

1- 9. عوامل مؤثر بر تحول فقه در دوره جديد 15

- فرآيند شهرنشينى‏
- صنعتى شدن
- هسته‏اى شدن خانواده
- افتراق طبقات و اقشار اجتماعى
- تخصيص نقش‏ها وكاركردها
- مركزيت يابى روابط ملى
- ادغام در ساختارهاى بين المللى
- گسترش مبادله
- تشكيل بازار ملى

2- 9. ديدگاه‏هاى ارائه شده در زمينه سازوكارهاى دخالت عرف در احكام شرعى (نقد و بررسى)

1- تقسيم احكام به امضايى و تأسيسى، و بر قياس امضاى برخى احكام جاهلى، امروز نيز امضا را ادامه دهيم، به ويژه با توجه به پيشرفته بودن امور امروز نسبت به زمان جاهليت‏
2- گسترش منطقة الفراغ شرعى براى جولان عقل عرفى
3- بلا موضوع كردن احكام شرعى، مثل حكم حرمت ربا بر اشياى داراى ارزش حقيقى، برخى معتقدند تمام مستحدثات را مى‏توان خارج از شرع قرار داد
4- گسترش فضاى «مالانص فيه» است. با تشكيك در بسيارى از روايات از جمله عدم اعتبار خبر واحد
5- پذيرش قياس در مقياس‏هاى مختلف از مستنبط العله تا مراحل ديگر
6- تكيه بر عرف مسلمين: «لاتجتمع امتى على الخطأ»
7- تكيه بر اين مطلب كه افعال مكلف نبايد با قدر متيقن‏هاى شرع منافات داشته باشد
8- پذيرش اين تفسير از ختم نبوت و غيبت كه بشر رشيد و عاقل شده
9- توسعه نطاق عناوين ثانويه
10- فتح باب احكام مفوضّه
11- اجتهاد پويا و تغيير متدلوژى تفقّه
12- اسقاط تكليف عندالوصول
13- قبول عرف امت مرحومه به عنوان مصدر تشريع
14- توسل به قاعده لطف براى رفع تكليف مالايطاق نوعيه
15- اثبات شرايط اضطرار در عصر سرمايه‏دارى صنعتى
16- «مطلقه» بودن ولايت فقيه

10. موانع گسترش فقه سياسى‏
1- 10. موانع تاريخى‏16

- اقدامات مخالفان اسلام از جمله يهوديان و استعمارگران به خصوص تبليغ مبنى بر جامع نبودن دين اسلام (موانع خارجى)
- كم‏توجهى به مباحث سياسى و اجتماعى اسلام در مراكز آموزشى و پژوهشى جهان اسلام از جمله حوزه‏هاى علميه (موانع داخلى)17
- جدايى رهبرى سياسى مسلمانان از رهبرى دينى و فقهى (موانع داخلى)

2- 10. موانع فكرى و معرفتى‏

- ظهور اخبارى گرى در ميان شيعيان و اشاعره در جهان اهل سنت‏
- انزواى بحث عدل و غفلت از قاعده عدالت‏

3- 10. تفكرات سكولاريستى و الحادى‏

- ليبراليسم و روشنفكران ليبرال‏
- ناسيوناليزم و روشنفكران ملى‏گرا
- ماركسيسم و روشنفكران ماركسيستى‏

4- 10. فقدان تأسيس رشته فقه سياسى براى بررسى «حوادث واقعه»

تفسير امام خمينى از «حوادث واقعه» تفسير به حوادث سياسى است.
«حوادث واقعه» چه چيز است؟ حادثه‏ها همين حوادث سياسى است. حالا احكام جزء «حوادث» نيست «و اما الحوادث الواقعة».18 رجوع كنيد به فقها، حوادث همين سياست‏هاست. اين «حادثه»ها عبارت از اينهايى است كه براى ملت‏ها پيش مى‏آيد. اين است كه بايد مراجعه كنند به كسان ديگرى كه در رأس مثلاً هستند. و الاّ مسأله گفتن و احكام شرعى جزء حوادث نيست. يك چيزهايى است كه بوده است.19

11. الزامات و پيش‏فرض‏هاى فقه سياسى‏

1- 11. ضرورت عدم تفكيك دين و سياست‏
2- 11. لزوم تبديل احكام فقه به قانون و التزام به قانون همچون احكام فقهى‏
3- 11. ضرورت تشكيل دولت اسلامى‏
4- 11. توجه به اصل مصلحت عمومى و حفظ نظام
5- 11. توجه به اصل عدالت‏
6- 11. توجه به مقتضيات زمان و مكان‏
7- 11. توجه به نقش كارشناسان در صدور احكام حكومتى‏
8- 11. حوزه ثابت‏ها و متغيرها را از هم جدا كردن‏
9- 11. توجه به شخصيت‏هاى حقوقى در كنار شخصيت‏هاى حقيقى‏
10- 11. دستكارى در منابع و روش‏هاى توليد معرفت و توجه بيشتر به عقل با مصلحت عمومى
و...

12. بايسته‏هاى پژوهشى

اكثر محورها و مباحث مطرح شده از آغاز تا كنون از بايسته‏هاى پژوهشى به حساب مى‏آيند، زيرا درباره آنها پژوهش شايسته و مناسب براى نسل و عصر امروز انجام نشده است؛ بنابراين علاوه بر آنها در اين جا به برخى از موضوعات ديگر شايسته پژوهش اشاره مى‏شود:
1- 12. تحولات فكرى در حوزه‏هاى علميه معاصر با گرايش جديد
2- 12. سيد محمدكاظم طباطبايى يزدى؛ زندگى سياسى و انديشه‏ها
3- 12. آيةالله بروجردى؛ زندگى سياسى و انديشه‏ها
4- 12. ريشه‏ها و رگه‏هاى اقتدارگرايى و اقتدارگريزى در گفتمان اجتهاد
5- 12. آيات ثلاث ؛ زندگى سياسى و انديشه‏ها
6- 12. آية الله سيد ابوالحسن اصفهانى، زندگى سياسى و انديشه‏ها
7- 12. آية الله سيد مصطفى خمينى ؛ زندگى سياسى و انديشه‏ها
8- 12. آية الله مرعشى نجفى؛ زندگى سياسى و انديشه‏ها
9- 12. آيةالله اراكى ؛ زندگى سياسى و انديشه‏ها
10- 12. آية الله سيد محمدتقى خوانسارى ؛ زندگى سياسى و انديشه‏ها
11- 12. آية الله حاج آقا حسين قمى ؛ زندگى سياسى و انديشه‏ها
12- 12. آية الله حاج آقا شاه آبادى ؛ زندگى سياسى و انديشه‏ها
13- 12. آية الله محمدمهدى خالصى ؛ زندگى سياسى و انديشه‏ها
14- 12. آية الله ميرزا محمدتقى شيرازى؛ زندگى سياسى و انديشه‏ها
15- 12. ميرحامد حسين؛ زندگى سياسى و انديشه‏ها
16- 12. سيد محمد مجاهد؛ زندگى سياسى و انديشه‏ها
17- 12. ميرزاى قمى؛ زندگى سياسى و انديشه‏ها
18- 12. وحيد بهبهانى؛ زندگى سياسى و انديشه‏ها
19- 12. محركه‏هاى اجتماعى تحول فقه سياسى
20- 12. محركه‏هاى معرفتى تحول فقه سياسى
21- 12. مصاديق احكام حكومتى در سيره نبوى
22- 12. مصاديق احكام حكومتى در سيره ائمه‏عليهم السلام‏
23- 12. مصاديق احكام حكومتى در سيره فقها
24- 12. ويژگى‏هاى فقه سياسى شيعه
25- 12. ويژگى‏هاى فقه سياسى اهل سنت
26- 12. مقايسه مكتب بغداد و قم در حوزه فقه سياسى
27- 12. چگونگى گذر فقه و فقها از وضعيت سنتى به وضعيت مدرن
28- 12. چگونگى گذر فقه و فقها از وضعيت اپوزيسيون به وضعيت دولت
29- 12. ساز و كارهاى دخالت عرف در احكام شرعى

13. مأخذشناسى فقه سياسى (علاوه بر قرآن كريم و منابع حديثى معصومين «عليهم السلام»
1- 13. مجلات‏

1. فصلنامه علوم سياسى (شماره‏هاى مختلف، به ويژه شماره 4، 13، 14، 15، 18 و 21)
2. فصلنامه حكومت اسلامى (شماره‏هاى مختلف)
3. فصلنامه انديشه حوزه (شماره‏هاى 1، 2 و 3)
4. مجله فقه‏
5. مجله فقه اهل بيت‏
6. مجله آيينه پژوهش (شماره 36، مقاله «نگاهى تاريخى به مسأله فقه و زمان و مكان»)
7. مجله نقد و نظر (شماره 12، ويژه فلسفه فقه به‏ويژه مقاله «فقه حكومتى»، نيز شماره 6، مقاله «درآمدى بر قلمرو فقه».

2- 13. كتاب‏ها

1. آزادى در فقه و حدود آن‏
2. احكام السلطانيه، ماوردى و ابن فرّاء
3. ادوار اجتهاد از ديدگاه مذاهب اسلامى، آيةالله محمدابراهيم جنّاتى‏
4. ادوار فقه، محمود شهابى‏
5. الاسلام السياسى، محمد سعيد عشماوى‏
6. الجهاد، آية الله سيدعلى خامنه‏اى (مقام معظم رهبرى)
7. الدين و الدولة و تطبيق الشريعة، محمد عابد جابرى‏
8. القواعد الفقهيه، محمدحسن موسوى بجنوردى‏
9. الكافى فى الفقه، ابوالصلاح حلبى‏
10. المبسوط، شيخ طوسى‏
11. الهداية الى من له الولاية، تقرير ابحاث آية الله گلپايگانى‏
12. انديشه سياسى آية الله مطهرى، به كوشش: نجف لك زايى
13. انديشه سياسى در اسلام معاصر، حميد عنايت ، ترجمه بهاء الدين خرمشاهى‏
14. انديشه سياسى شيخ طوسى، سيدمحمدرضا موسويان‏
15. انديشه سياسى صدرالمتالهين، نجف لك زايى
16. انديشه سياسى علامه مجلسى، ابوالفضل سلطان محمدى‏
17. انديشه سياسى فارابى، محسن مهاجرنيا
18. انديشه سياسى فيض كاشانى، على خالقى
19. انديشه سياسى كشفى، عبدالوهاب فراتى
20. انديشه سياسى محقق اردبيلى، على خالقى‏
21. انديشه سياسى محقق حلى، روح الله شريعتى‏
22. انديشه سياسى محقق سبزوارى، نجف لك‏زايى‏
23. انديشه سياسى محقق كركى، محمدعلى حسينى زاده‏
24. انديشه‏هاى فقهى - سياسى امام خمينى، كاظم قاضى زاده‏
25. تاريخ فقه و فقها، دكتر ابوالقاسم گرجى‏
26. تشيع و مشروطيت در ايران و نقش ايرانيان مقيم عراق، عبدالهادى حائرى‏
27. تنبيه الامه و تنزيه المله، آية الله نائينى‏
28. جامع المقاصد فى شرح القواعد، محقق كركى‏
29. جواهر الكلام فى شرح شرائع الاسلام، محمدحسن نجفى‏
30. حاكميت در اسلام، سيدمحمدمهدى موسوى خلخالى‏
31. حقوق روابط بين الملل در اسلام (آيين جهاندارى اسلامى)، جلد اول، محمد حميدالله، ترجمه و تحقيق سيد مصطفى محقق داماد
32. حقوق و وظايف غيرمسلمانان در دولت اسلامى، روح الله شريعتى‏
33. حكومت اسلامى و ولايت فقيه، آيةالله مصباح يزدى‏
34. حكومت دينى، احمد واعظى‏
35. دولت و حكومت در اسلام، لمبتون، ترجمه و تحقيق سيد عباس صالحى و محمدمهدى فقيهى‏
36. دين و دولت در ايران، حامد الگار، ترجمه ابوالقاسم سرى‏
37. دين و دولت در عصر صفويه، مريم ميراحمدى‏
38. دين و سياست در عصر صفوى، رسول جعفريان‏
39. رسائل مشروطيت (18 رساله و لايحه در باره مشروطيت)، به كوشش غلامحسين زرگرى‏نژاد
40. رساله نوين، چهار جلد، امام خمينى، ترجمه و توضيح عبدالكريم بى‏آزار شيرازى‏
41. روضة الانوار عباسى، محقق سبزوارى، به كوشش نجف لك‏زايى‏
42. رهيافتى بر مبانى مكتب‏ها و جنبش‏هاى سياسى شيعه در صد ساله اخير، مظفر نامدار
43. زبان سياسى اسلام، برنارد لوئيس، ترجمه غلامرضا بهروزلك
44. زمين در فقه شيعه، حسين مدرسى طباطبايى‏
45. سلوك الملوك، فضل‏الله بن روزبهان خنجى‏
46. سيرى در انديشه سياسى عرب، حميد عنايت‏
47. صحيفه نور، امام خمينى‏
48. طرحى كلى انديشه اسلامى در قرآن، آية الله سيدعلى خامنه‏اى (مقام معظم رهبرى)
49. عوائد الايام، مولا احمد نراقى‏
50. فقه الخلافة و تطورها، عبدالرزاق احمد سنهورى‏
51. فقه سياسى، ابوالفضل شكورى‏
52. فقه سياسى (3 جلد)، عباسعلى عميد زنجانى‏
53. فقه و نظام‏سازى، فرهنگستان علوم اسلامى‏
54. فقه هزار و چهار صد ساله اسلامى در زبان فارسى، محمدتقى دانش‏پژوه‏
55. قدرت، دانش و مشروعيت در اسلام، داود فيرحى‏
56. قواعد الاحكام فى معرفة الحلال و الحرام، علامه حلى‏
57. قواعد فقه، ابوالحسن محمدى‏
58. قواعد فقه، سيد مصطفى محقق داماد
59. كتاب السرائر، ابن ادريس حلى‏
60. كفاية الاحكام، محقق سبزوارى‏
61. مبانى نظرى حكومت مشروطه و مشروعه، حسين آباديان‏
62. مجمع الفائدة والبرهان فى شرح ارشاد الاذهان، مولى احمد اردبيلى‏
63. مجموعه آثار كنگره بررسى مبانى فقهى حضرت امام خمينى‏
64. مجموعه مقالات كنگره امام خمينى و حكومت اسلامى‏
65. مشروطه ايرانى و پيش زمينه‏هاى نظريه ولايت فقيه، ماشاءالله آجودانى‏
66. مفهوم آزادى از ديدگاه مسلمانان، روزنتال، ترجمه منصور ميراحمدى.
67. مقدمه‏اى بر فقه شيعه، حسين مدرسى طباطبايى‏
68. نخستين روياروئيهاى انديشه‏گران ايران با دو رويه تمدن بورژوازى غرب، عبدالهادى حائرى‏
69. نظريه دولت در ايران، لمبتون، ترجمه چنگيز پهلوان‏
70. نظريه‏هاى دولت در فقه شيعه، محسن كديور
71. نقدى بر قرائت رسمى از دين، مجتهد شبسترى‏
72. ولايت فقيه، امام خمينى‏
73. ولايت فقيه، ولايت فقاهت و عدالت، آيةالله جوادى آملى‏
74. ولاية الامر فى عصر الغيبة، سيدكاظم حسينى حائرى‏
75. ولاية الفقهاء فى عصر الغيبة، لطف‏الله صافى گلپايگانى‏
و آثار فقهى فقها و بسيارى از منابع پژوهشى كه به خاطر عدم تطويل از شمارش آنها در اين جا صرف نظر مى‏كنيم.
تكميل طرح حاضر در گرو ارائه ديدگاه‏هاى اصلاحى شما فرزانگان است.

پى‏نوشت‏ها

1.عضو هيأت علمى گروه علوم سياسى موسسه آموزش عالى باقرالعلوم‏عليه السلام.
2. ر.ك: نجف لك‏زايى، ضرورت تأسيس رشته علوم سياسى، سرمقاله شماره 13 فصلنامه علوم سياسى.
3. ر.ك: نجف لك‏زايى، «روش‏شناسى فقه سياسى شيعه»، مجله علوم سياسى، ش 21 و منصور ميراحمدى، «روش‏شناسى فقه سياسى اهل سنت»، مجله علوم سياسى، ش 21.
4. ابوالقاسم گرجى، تاريخ فقه و فقها (تهران: سمت، 1377) ص 255.
5. ر.ك: حسين صابرى، عقل و استنباط فقهى و محمد ابراهيم جناتى، منابع‏اجتهاداز ديدگاه مذاهب اسلامى.
6. ميرزا حسين نورى، مستدرك الوسائل، ج 17، ص 274.
7. محمد بن حسن حر عاملى، وسائل الشيعه، ج 28، ص 47 و 130.
8. همان، ج 15، ص 321.
9. محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 2، ص 272.
10. محمد بن حسن حر عاملى، پيشين، ج 13، ص 126.
11. ميرزا حسين نورى، پيشين، ج 11، ص 98.
12. محمد بن حسن حر عاملى، پيشين، ج 19، ص 111.
13. داود فيرحى، دانش، قدرت ومشروعيت در اسلام (تهران: نشرنى، 1378).
14. محمدابراهيم جناتى، ادوار اجتهاد از ديدگاه مذاهب اسلامى.
15. ر.ك: مقاله حجةالاسلام والمسلمين پارسانيا در هفته نامه پگاه حوزه، شماره 77.
16. برخى از منابع اين بحث عبارتند از:
- سعيد حجاريان، از شاهد قدسى تا شاهد بازارى؛ گورويچ ژرژ، مبانى جامعه‏شناسى حقوقى، ترجمه حسن حبيبى (تهران: شركت سهامى انتشار)؛ مرتضى مطهرى، اسلام و مقتضيات زمان. همچنين تأكيدات استاد مطهرى مبنى بر تفاوت فقه اهل القرى با فقه اهل مدينه و... .
17. نجف لك‏زايى، سرمقاله فصلنامه علوم سياسى، ش 18.
18. امام خمينى، كتاب ولايت فقيه.
19. محمد بن حسن حر عاملى، پيشين، 18، ص 101، كتاب القضا، باب 11، حديث 9.
20. امام خمينى، نرم‏افزار صحيفه امام، ج‏8، ص 186.