طرح نامه فقه سیاسی
بسم الله الرحمن الرحیم طرح نامه فقه سیاسی دكتر نجف لكزايى 1 اشاره در طرح نامه حاضر سعى شده است محورهايى كه نشان دهنده گستره و قلمرو فقه سياسى است بر شمرده شوند. جايگاه فقه سياسى در منظومه و مجموعه دانشهاى سياسى، مبادى، مبانى و منابع فقه سياسى، تاريخ فقه سياسى، روششناسى فقه سياسى، چالشهاى فقه سياسى، وضعيت كنونى فقه سياسى، مكاتب و ادوار فقه سياسى، مسائل فقه سياسى، جامعهشناسى فقه سياسى، موانع و الزامات گسترش فقه سياسى و بايستههاى پژوهشى در اين حوزه به عنوان مهمترين محورهاى شايسته طرح در درس فقه سياسى پيشنهاد شده است.
واژههاى كليدى: فقه سياسى، مسائل فقه سياسى، مكاتب فقه سياسى، ادوار فقه سياسى، جامعهشناسى فقهسياسى، روششناسى فقه سياسى. مقدمه يكى از دروسى كه در مقطع كارشناسى ارشد رشته علوم سياسى تدريس مىشود درسى با عنوان فقه سياسى است. آنچه در اين جا آمده، محورهايى است كه طى چندين نوبت تدريس اين درس، به نظر رسيد كه مىتواند عناوين تدريس و كنفرانس در كلاس، پژوهش دانشجويى و يا به عنوان موضوع رساله كارشناسى ارشد مورد استفاده قرار گيرد. گستره مباحث فقه سياسى، كه در اين جا فقط به مختصرى از آنها اشاره شده است، ضرورت تأسيس گرايش فقه سياسى در دانشگاهها و حوزههاى علميه را بيش از پيش به خاطر مىآورد؛2 اگر فقه سياسى به عنوان مبناى نظم عمومى و رفتارهاى سياسى نظام جمهورى اسلامى ايران در روابط داخلى و خارجى تعريف شود، تأسيس يك رشته مستقل نيز در اين زمينه كم خواهد بود. 1. معرفى درس و اهداف آن درس فقه سياسى نيز مانند ساير دروس از اهداف شناختى و رفتارى برخوردار است. اين اهداف لازم است به دو صورت كلى و جزئى و نيز به تفكيك اهداف شناختى و رفتارى و كاربردى بر شمرده شود. براى پرهيز از تطويل در اين جا فقط به ذكر اهداف كلى اكتفا مىشود: 2. مفاهيم و چارچوب نظرى – چيستى فقه 2- 2. جايگاه فقه سياسى در ميان معارف سياسى دينى، از قبيل فلسفه سياسى، كلام سياسى، اخلاق مدنى، حقوق و… (فلسفه سياسى: تعيين ضرورتها؛ فقه سياسى: تعيين حدود؛ عرف سياسى و علم سياست: تعيين شكل) مطلب مذكور در نمودارهاى ذيل قابل نمايش است:
تعيين حدود رفتار و تعيين شكل و شيوه انجام حوزه هنر و زيبايى كيفيت رابطه انسان و رفتارهاى غيرعبادى، و و احساسات و خدا و تعيين حوزه اقتصاد، سياست و علايق فردى جهتگيرىهاى اجتماعمتناسبباپيشرفت و مبانى نظامهاىسياسى زندگى فرد و جامعه هاى علمى و مقتضيات معارف عقلى، فلسفى و كلامى كلامىمعارف وحيانى و دينى از جمله فقه عمومى و فقه سياسىياسىمعارف بشرى و تجربىجربىى از جمله فقه عمومى و فقه سياسىمعارف شهودى و احساسى و هنرى و عرفانىفانىى و فقه سياسى نكته قابل يادآورى درباره لايههاى معرفتى اين است كه وجود تعارض، به طور منطقى، در درون هر لايه ممكن است، اما تصور تعارض ميان دو لايه معرفتى، باتوجه به اينكه هر كدام به پرسشهاى خاص خود پاسخ مىدهند متصور نيست؛ مگر اينكه لايه معرفتى مورد بحث دامنه شمول مدعيات خود را آنقدر گسترش دهد كه مدعيات لايههاى معرفتى ديگر را نيز شامل شود؛ براى مثال هر عالم دينى از يك نظام فلسفى و كلامى و تجربى و شهودى، آگاهانه يا ناآگاهانه برخوردار است و بنابراين فرض، تعارض فقه و فلسفه يا فقه و عرفان و يا علم و دين منطقاً فرض درستى نيست، اما فرض تعارض در ميان فقه فقها و مكاتب فقهى مختلف يا فلسفه فيلسوفان و مكاتب فلسفى مختلف يا عرفان عارفان و مكاتب عرفانى مختلف و يا معرفتهاى تجربى متصور است؛ چنانكه مثلاً در حوزه فلسفه، سه مكتب فلسفى مشاء، اشراق و حكمت متعاليه را در جهان اسلام داريم يا مكاتب كلامى مختلف و يا در حوزه فقه، مكاتب فقهى متفاوت را داريم. 3- 2. موضوع فقه سياسى (تعيين حدود الهى در حوزههاى رفتارى مختلف زندگى سياسى) 4- 2. هدف و غايت فقه سياسى (كاربردهاى فقه سياسى) – گفتمان تقيه (مثال: علىبن يقطين) 3. مبادى، مبانى و منابع فقه سياسى 1- 3. مبادى و مبانى معرفت شناختى و روش شناختى 3 (منابع توليد دانش و روشها و ابزارهاى توليد دانش)؛ شامل عقل، وحى (اعم از قرآن و احاديث)، شهود و تجربه. اشاعره الف) ويژگىها؛ از قبيل تقدم نقل بر عقل، فعل انسان و مسأله كسب (= جبر و مشروعيت)، عدالت صحابه و تصويب در اجتهاد. – مباحث فلسفه دين (و انتظار از دين) 7- 3. مبادى و مبانى اصول فقهى؛ مثل اصالة الاحتياط و اصالة الإباحه، عقل گرايى و نقل گرايى، اجتهاد و تقليد، اصالة التكليف و اصالة البرائة و تصويب و تخطئه. – نگاهى به دستهبندى بابهاى فقهى و جايگاه فقه سياسى 4. تاريخ فقه سياسى 1- 4. تاريخ انديشه سياسى فقها الف) تاريخ انديشه سياسى فقهاى شيعه؛ از قبيل انديشه سياسى شيخ مفيد، سيد مرتضى، ابوالصلاح حلبى، شيخ طوسى، طبرسى، ابن ادريس، محقق حلى، علامه حلى، محققكَركَى، شهيد ثانى، محقق اردبيلى، محقق سبزوارى، فيض كاشانى، محمدامين استرآبادى، على نقى كمرهاى، علامه مجلسى، شيخ حر عاملى، سيدنعمت الله جزايرى، فاضل هندى، وحيدبهبهانى، ملامهدى نراقى، ميرزاى قمى، ملااحمدنراقى،صاحب جواهر شيخ محمدحسن نجفى، ميرزاى شيرازى، نجمآبادى، آخوند خراسانى، محمدحسين نائينى، امام خمينى، سيدمحمدباقر صدر، محمدمهدى شمس الدين، سيدمحمد حسين فضلالله، سيدكاظم حائرى، و… . ادوار فقه سياسى اهل سنت بر اساس فقه عمومى – عصر صحابه ادوار فقه سياسى اسلام بر اساس تحولات دولت و حكومت الف: در جهان اسلام 3- 4. مكاتب فقه سياسى مكاتب فقه سياسى شيعه؛ مثل مكاتب اصولىها (مكتب نجف، مكتب سامرا، مكتب قم) و اخبارىها و ساير مكاتب و ساير شيعيان. 5. مسائل و مباحث فقه سياسى 1- 5. مسائل و مباحث مربوط به نظام سياسى انواع نظام سياسى – عادل اشكال نظام سياسى مفاهيم اساسى نظام سياسى؛ از قبيل شورا، بيعت، مصلحت، احكام حكومتى، حسبه، دانش (حكمت و فقاهت)، قدرت، مشروعيت، حاكميت، حريت، امامت، ولايت، اصالت، سلطنت، قضاوت، استيلا، تغلّب، شوكت، عدالت، نصب، انتخاب، حق، تكليف، مردم، نظارت، سلطان، سلطان عادل، سلطان جائر، سلطان كافر، و… . 3- 5. مسائل مربوط به سياست خارجى اهداف ملى روشها و تاكتيكهاى سياست خارجى دولت اسلامى دعوت و گفتوگو، جهاد، تقيه، تولى، استجاره و امان، مصونيت ديپلماتيك، دفاع از مستضعفان، حضور در مجامع بينالمللى، تأليف قلوب و…. 6. اصول و قواعد فقه سياسى 1. 6. اصل تكليف 7. بررسى وضعيت كنونى فقه سياسى 1- 7. فقه سياسى و شرايط زمان و مكان
فقه و مطبوعات فقه و امنیت فقه و جهاد 8. چالشهاى فقه سياسى
2- 8. چالشهاى اصولىها و اخبارىها در حوزه فقه سياسى
اهم موارد نزاع اخبارىها و اصولىها 3- وجوب و تحريم اجتهاد 3- 8. چالشهاى قائلان به اجتهاد در حوزه فقه سياسى علاوه بر چالش موجود بين اصولىها و اخبارىها، كه قابل انكار نيست، در ميان قائلان به اجتهاد نيز چالشهايى قابل شناسايى است كه در برخى موارد تأثيرات سياسى اين چالشها، از چالش موجود ميان اصولىها و اخبارىها بيشتر است. 4- 8. چالش مجتهدان سنتى و مجتهدان مصلح در حوزه فقه سياسى در باره مسائل مربوط به نظام سياسى جامعه در ميان دانشمندان مسلمان سه نظريه وجود دارد:
5- 8. چالش مجتهدان و روشنفكران دينى در حوزه فقه سياسى
پرسش مهم در اين جا اين است كه فقه سياسى با كدام روش، و در قالب چه منظومهاى، به توليد احكام سياسى، از قبيل موارد مذكور ، پرداخته و مىپردازد؟ 9. جامعهشناسى فقه سياسى (نقد و بررسى ديدگاهها) در كنار مطالعه ادوار فقه كه مطالعهاى درون دينى است، لازم است به عنوان مطالعهاى برون دينى جامعهشناسى فقه سياسى نيز مورد كند و كاو و بررسى قرار گيرد: 1- 9. عوامل مؤثر بر تحول فقه در دوره جديد 15 – فرآيند شهرنشينى 2- 9. ديدگاههاى ارائه شده در زمينه سازوكارهاى دخالت عرف در احكام شرعى (نقد و بررسى) 1- تقسيم احكام به امضايى و تأسيسى، و بر قياس امضاى برخى احكام جاهلى، امروز نيز امضا را ادامه دهيم، به ويژه با توجه به پيشرفته بودن امور امروز نسبت به زمان جاهليت 10. موانع گسترش فقه سياسى – اقدامات مخالفان اسلام از جمله يهوديان و استعمارگران به خصوص تبليغ مبنى بر جامع نبودن دين اسلام (موانع خارجى) 2- 10. موانع فكرى و معرفتى – ظهور اخبارى گرى در ميان شيعيان و اشاعره در جهان اهل سنت 3- 10. تفكرات سكولاريستى و الحادى – ليبراليسم و روشنفكران ليبرال 4- 10. فقدان تأسيس رشته فقه سياسى براى بررسى «حوادث واقعه» تفسير امام خمينى از «حوادث واقعه» تفسير به حوادث سياسى است. 11. الزامات و پيشفرضهاى فقه سياسى 1- 11. ضرورت عدم تفكيك دين و سياست 12. بايستههاى پژوهشى اكثر محورها و مباحث مطرح شده از آغاز تا كنون از بايستههاى پژوهشى به حساب مىآيند، زيرا درباره آنها پژوهش شايسته و مناسب براى نسل و عصر امروز انجام نشده است؛ بنابراين علاوه بر آنها در اين جا به برخى از موضوعات ديگر شايسته پژوهش اشاره مىشود: 13. مأخذشناسى فقه سياسى (علاوه بر قرآن كريم و منابع حديثى معصومين «عليهم السلام» 1. فصلنامه علوم سياسى (شمارههاى مختلف، به ويژه شماره 4، 13، 14، 15، 18 و 21) 2- 13. كتابها 1. آزادى در فقه و حدود آن پىنوشتها 1.عضو هيأت علمى گروه علوم سياسى موسسه آموزش عالى باقرالعلومعليه السلام. |